Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin Osmanlı Ekonomisine ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Anadolu’daki Örgütlenmesine Etkileri #KHAStaAraştırıyoruz

Kadir Has Üniversitesi Uluslararası Ticaret ve Finansman Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Nurhan Davutyan’ın yürütücülüğünü üstlendiği “Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin Osmanlı Ekonomisine ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Anadolu’daki Örgütlenmesine Etkileri (1882-1914)” başlıklı proje literatürdeki önemli boşlukları doldurmayı amaçlıyor.

Yakın tarihimizle, özellikle Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişin iktisadi ve sosyal yönleriyle ilgili konularda önemli araştırmalar yürütülüyor. Fiilen 1882’den 1914’e, hukuken ise 1920’lerin sonuna kadar varlığını sürdüren Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin (DUİ, Osmanlı’nın genel borçları için kurulan teşkilat) Türkiye ekonomisinde oynadığı rol de bu konulardan biri.

Yakın tarihle ilgili bazı konularda kamuoyunun hamaseti bilgi sanabildiğine dikkat çeken Kadir Has Üniversitesi Uluslararası Ticaret ve Finansman Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Nurhan Davutyan, DUİ’nin (İMF misali) içişlerine müdahale yönünün ön plana çıkarıldığını örnek gösteriyor: “Ancak DUİ sayesinde oluşan maliye altyapısı ve güvenilirlik sayesinde ülkenin dış itibarının artışı (risk primi düşüşü) unutuluyor. Daha önemlisi DUİ’nin ülkenin demiryolu ağının oluşmasındaki çok ciddi katkısı hatırlanmıyor,” diyen Prof. Davutyan, 1908’den 1918’e iktidarda olan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin (İTC) toplumsal tabanı hakkında da detaylı araştırmaların eksik olduğunu belirtiyor.

DUİ’nin faaliyetlerinden etkilenen toplumsal kesimlerle İTC’nin oluşumu arasındaki muhtemel bağların da pek incelenmediğini söyleyen Prof. Davutyan, “Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin Osmanlı Ekonomisine ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Anadolu’daki Örgütlenmesine Etkileri (1882-1914)” başlıklı bir TÜBİTAK projesinin liderliğini üstleniyor.

Kadir Has Üniversitesi’nin yürütücülüğünü üstlendiği proje ekibinde(*) 6 araştırmacı ve 2 danışmanla KHAS Bankacılık ve Finans bölümünde doktora yapan iki proje asistanı yer alıyor. Çankaya Üniversitesi, Galatasaray Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi, Sakarya Üniversitesi, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı gibi farklı kurumlarda çalışan uzmanlardan oluşan ekip, Şubat 2020 itibariyle başladığı projeyi Şubat 2023’e dek sürdürecek. TÜBİTAK 1001 – Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Projelerini Destekleme Programı kapsamında fonlanan projenin aldığı destekse 400 bin TL.

Projenin başlıca iki amacı bulunuyor: İlki, Osmanlı tarımının verimliliğinin artırılmasıyla DUİ’nin vergi gelirlerinin artması arasındaki ilişkinin detaylı şekilde incelenmesi. Buradaki en önemli konuysa, bu süreçte kimlerin zararlı çıktığını tespit etmek. Literatürdeki bazı ipuçları “mültezim”leri, yani vergi toplayıp kendi payından artakalanı maliyeye devreden yerel eşrafı işaret ediyor.

Toplumun geniş kesimlerince pek bilinmeyen bir nokta, bugünkü anlamda bir maliyenin (devlet memuriyeti) DUİ’yle birlikte kurulduğudur. Bu da projenin ikinci amacına bağlanıyor: DUİ, demiryollarının, özellikle Bağdat Demiryolu’nun geçtiği bölgelerde tarım vergilerini toplama işinde yerel eşrafın (kısmen de olsa) yerine geçince, eşrafın muhalefete başlayıp İTC’ye katıldığı düşünülüyor. Nitekim 1908 sonrası İTC iktidarında bütçe/maliye organizasyonu konuları, 1913 öncesi meclisinin en çetrefilli meselelerinden biri.

İTC’nin Anadolu’daki teşkilat yapılanması için proje ekibi Fransız Dışişleri arşivinden faydalanıyor. İTC mebuslarının sosyal kökenlerini bularak mültezim/eşraf ile İTC ilişkisini istatistiki yöntemlerle irdeliyor. Bununla birlikte, dönemle ilgili yayınlar dikkatle taranırken, bahse konu dönemde DUİ ve Osmanlı maliyesi tarafından toplanan vergi miktarlarının incelenmesinde de istatistiki yöntemler kullanılıyor. Tüm bu bulgular harita üzerinde görselleştirerek KHAS üzerinden bir web sitesi oluşturulup kamuoyuyla da paylaşılacak.

DUİ’nin 1881-82’de başlayan ilk icraatı, kendilerine devredilen 6 vergi kalemini (rüsum-u sitte: tuz, tütün, balık, pul, içki ve ipek) toplayacak bir örgüt kurmak olmuş. Bu yıllarda toplanan vergiler, DUİ’nin yıllık bilançolarında kayıtlı. Proje ekibi 1881 öncesinde aynı kalemlerden Osmanlı hazinesine devredilen vergilerle DUİ bilançolarını kıyaslamaya başladı. İlk bulgular, ekibin beklediği yönde çıktı: Yani DUİ’nin sistemi mültezimlerden daha başarılı bir şekilde işliyor.

(*) Proje Ekibi:
Prof. Dr. Nurhan Davutyan, KHAS (Finansal ve İktisadi Tarih, Ekonometri)
Prof. Dr. Aykut Kansu, Çankaya Üniversitesi (Siyasi Tarih)
Doç. Dr. Ayça Akarçay, Galatasaray Üniversitesi (İktisadi Tarih)
Doç. Dr. Sezgin Polat, Galatasaray Üniversitesi (Ekonometri)
Doç. Dr. Yakup Akkuş, İstanbul Üniversitesi (Osmanlı Mali Tarihi)
Dr. Öğr. Üyesi Serdar Serdaroğlu, İstanbul Üniversitesi (Osmanlı Mali Tarihi)
Nagehan Gök, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (Harita Uzmanı)

Proje Asistanları: 
Taylan Yetkin ve Zerrin Tanrıöver (KHAS Bankacılık ve Finans Bölümü Doktora Programı)